Rozwój poradnictwa w Polsce - zarys. Opracowanie własne.




          Poradnictwo zawodowe moim zdaniem towarzyszyło nam od samego początku tworzenia się struktur społecznych. Mam tu na myśli, ten moment, kiedy tak zwani nasi przodkowe rozpoczęli nowy tryb życia, tworząc pewien odpowiednik naszego społeczeństwa, tj. plemiona. Już w tych odległych, z naszej perspektywy, czasach każdy z członków grupy otrzymywał swoją ważną dla ogółu rolę do spełnienia. Można się spierać z tym, czy odbywało się to na zasadzie wolnego wyboru czy może konieczności zapewniania pewnych dóbr i potrzeb społecznych, ale od momentu wyklarowania się ról społecznych (tutaj można zastosować zamiennie – ról zawodowych), pojawiła się również potrzeba przypisywania tych zadań odpowiednim ludziom. Z całą pewnością i stanowczością należy tu zaznaczyć, iż takie działania nie były postrzegane jako instytucjonalne formy doradztwa zawodowego, gdzie przeżywający rozterki zawodowe klient mógł się poradzić, a raczej jako rodzinna forma wspierania swoich dzieci we wchodzeniu w dorosłość. Nie można też powiedzieć o fachowym dobieraniu ścieżki kariery do potrzeb, umiejętności i predyspozycji osoby, która takowej pomocy potrzebowała, a raczej o szlifowaniu i wyrabianiu niezbędnych umiejętności i zachowań potrzebnych do wykonywania konkretnej pracy. Jednak jestem przekonany, że już w tych zamierzchłych czasach odczuwano potrzebę uzyskania rad w swoich decyzjach i jest to dla mnie wyznacznik pojawienia się w świadomości potrzeby poradnictwa zawodowego.

      Jeśli chcemy skupić się na dziejach polskiego poradnictwa zawodowego w formie – przynajmniej zbliżonej do teraźniejszej, należy cofnąć się już nie w aż tak odległe czasy. Andrzej Frycz Modrzewski (1503 – 1572) w swoim traktacie „O poprawie Rzeczypospolitej” zwraca szczególną uwagę na potrzebę uwzględnienia zdolności i zamiłowań chłopców przy przydzielaniu ich do pracy, określa też cechy, jakimi powinni się odznaczać ci, którzy przygotowują się do działalności publicznej. Tak więc widzimy, iż potrzebę doradztwa na dobre wpisano w polską historię już w XVI w. Idąc w ślad za Modrzewskim inni późniejszy autorzy również zaczęli zwracać uwagę na potrzebę poznania zdolności, zamiłowań, i cech charakteru młodzieży przygotowującej się do przyszłej działalności. Tak jak między innymi Łukasz Górnicki (1527 – 1603) w dziele „Dworzanin polski” przedstawia niejako osobowy wzór zawodowy funkcjonariusza państwowego. Pisarze Oświecenia postulują diagnozę młodzieży pod kątem przydatności zawodowej, a idea ta znajduje swoje odzwierciedlenie w ustawach Komisji Edukacji Narodowej (por. Szajek, 1979). Można się domyślać, iż działania nakierowane na ulepszanie pracy człowieka i jej wartości jako utylitarnego piękna umysłu, zostanie dostrzeżona właśnie w Oświeceniu, gdzie mimo słabego państwa uciemiężonego przez wiele wojen i walk, zastała dostrzeżona wartość w nauce i rozwoju wiedzy. Co jednak z kontynuacją tych przekonań w czasach późniejszych?

      Po rozbiorach idea poradnictwa zawodowego była szczególnie żywa w zaborze rosyjskim. Odbudowa gospodarki, rozwój przemysłu, handlu, rzemiosła oraz rolnictwa i zagadnień postępu technicznego to tematy, którym poświęcano bardzo dużą ilość publikacji, artykułów i rozpraw. Szczególnie tym zagadnieniom przyglądały się ówczesne czasopisma pedagogiczne. W 1883 r. Henryk Wernic opublikował artykuł w „Przeglądzie Pedagogicznym” – „O wyborze powołania”, który stanowi swojego rodzaju podwaliny pod poradniki pogadanek zawodowych dla rodziców. Z kolei „Inteligencja, wola i zdolność do pracy” z 1910 r. dzieło Jana Władysława Dawida, w którym uzasadnia on praktyczne znaczenie nauki o predyspozycjach zawodowych i kontynuując swoje rozważania w temacie w 1913 r. publikuje w czasopiśmie „Nowe Tory” projekt utworzenia w Krakowie Polskiego Instytutu Pedagogicznego, który miał prowadzić Biuro Porad Pedagogicznych. Wspomniane Biuro w swoich celach zakładać miało udzielanie porad zawodowych, opartych na wynikach przeprowadzonych badań i testów, które sprawdzały właściwości ludzi pod kątem fizycznym i psychicznym. Międzynarodowy Kongres Higieny w Brukseli z 1903 roku, to kolejny waży moment w rozwoju poradnictwa zawodowego, Józefa Joteyjko wystąpiła na nim postulując uwzględnienie wyników badań lekarskich przy podejmowaniu decyzji o wyborze zawodu. Stanisław Dobrowolski zredagował w 1914 roku „Poradnik przy wyborze zawodu”, w którym to omawia zawody związane z rolnictwem, melioracją rolną, ogrodnictwem, mleczarstwem i miernictwem. Jest to pozycja godna uwagi, w której poruszane są zagadnienia przydatności konkretnych ludzi do konkretnego zawodu. Także w Warszawie w 1907 roku powstała poradnia zawodowa dla chłopców i dziewcząt, założona przez inż. Wacława Hanszylda przy Patronacie nad Polską Młodzieżową Rzemieślniczą i Przemysłową (tamże: 25).

      Pierwsze polskie instytucje poradnicze to poradnie samokształceniowe, które powstawały z inicjatywy Biura Porad Naukowych działającego w ramach Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza w Krakowie i Biuro Porad dla Samouków, utworzone przy Uniwersytecie dla Wszystkich w Warszawie w 1906 roku. Poradnictwo uzyskiwane w tych instytucjach miało charakter porad bibliotecznych, swoim wsparciem obejmowały osoby, które dokształcały się na poziomie ogólnym i zawodowym, udzielały wskazówek w zakresie efektywnych technik pracy umysłowej. Z kolei innymi poradniami były poradnie zawodowe działające głównie przy dużych ośrodkach przemysłowych, czasami również w środowisku wiejskim – gdzie pełniły role poradnictwa dla ludności wiejskiej (por. Parzęcki, 2011). I Wojna Światowa nie powstrzymała rozwoju poradnictwa w Polsce, mimo niezbyt dobrej kondycji państwa jako instytucji, poradnie zawodowe ciągle się rozwijały i rosła ich liczba. Tak dobra kondycja poradnictwa była zasługą działaczy społecznych, którzy poprzez stowarzyszenia, zarządy miejskie, organizacje młodzieżowe tworzyły punkty porad, w których pracowali w większości kwalifikowani psychologowie. Pracownicy tych punktów otrzymywali wsparcie merytoryczne od uniwersyteckich katedr psychologii. Temat poradnictwa zawodowego był również niezwykle żywy i rozwijany w Izbach Rzemieślniczych oraz w Instytucie Badań dla Rozwoju Rzemiosła Rzeczypospolitej Polskiej (por. Szajek, 1979). Poradnictwo w tych nowo otwieranych poradniach było głównie nastawione na dobór właściwych ludzi na właściwe miejsca pracy, przy zastosowaniu testów zapożyczonych z poradnictwa zachodniego, ale także przy wykorzystaniu opracowań rodzimych autorów takich jak: Jan Władysław Dawid, Stanisław Baley, Maria Grzywak – Kaczyńska (Parzęcki, 2011). Poradnie te nie mogły by funkcjonować prawidłowo bez ich ścisłej współpracy ze szkołami zawodowymi. Często prowadziły one selekcję kandydatów do szkół zawodowych, wypracowywały testy uzdolnień zawodowych, śledziły ścieżki rozwoju uzdolnień i zainteresowań uczniów, a także wraz z nauczycielami analizowały przyczyny odsiewu. Organizowały poradnictwo zawodowe dla młodzieży, która stawała się absolwentami szkół gimnazjalnych i poradnictwo psychologiczne dla uczniów, którzy zgłaszali się bezpośrednio do poradni. W ich strukturze działań ważną rolę odgrywały także kursy przysposobienia zawodowego. Tak intensywny rozwój tej dziedziny życia oświatowego i społecznego państwa nie pozostawał bez echa w kręgach władzy ustawodawczej. Krótko przed wybuchem II Wojny Światowej powołano komisję pod kierownictwem Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej, której zadaniem było przygotowanie projektów ustaw o organizacji poradnictwa zawodowego. Niestety wybuch wojny zablokował te zamiary (por. Szajek, 1979).

      Działania wojenne, w sposób oczywisty, zamroziły działania poradnicze i rozwój tego zagadnienia. Natomiast okres powojenny, przeciwnie do poprzedniego okresu renesansu poradnictwa, nie sprzyjał polskiemu poradnictwu zawodowemu. Centralne zarządzanie życiem społecznym, politycznym, kulturalnym i ekonomicznym nie wymagało dopisywania usług z zakresu poradnictwa zawodowego do głównych zadań państwa (Parzęcki, 2011). Ruch zakładania poradni został zahamowany, a istniejące placówki ulegały stopniowo likwidacji. Metody ich pracy były kwestionowane i krytykowane za jednostronność badań testowych. Przyjęło się przekonanie, że każdy młody człowiek nadaje się do każdej pracy, przez co w domyśle, sens pracy doradców tracił na znaczeniu (Szajek, 1979). Podjęcie pracy zawodowej wydawało się prostą koniecznością, wyznaczoną przez obiektywne zapotrzebowanie kadrowe; jednostka nie miała mieć w tej sprawie niczego do powiedzenia: powinna podjąć prace jako nakaz obywatelskiego obowiązku i jako sposób zarabiania na życie. Postulowanie uprawnień jednostkowych do wyboru określonej pracy wydawało się niebezpiecznym lub sentymentalnym subiektywizmem, a próba wskazania, że istnieją wśród ludzi duże różnice w dziedzinie zamiłowań i uzdolnień, traktowana była jako naruszenie podstawowych zasad demokratycznej równości i jednolitości a właściwie jednakowości kształcenia (Suchodolski, 1974). Szkolnictwo zawodowe, które rozwijało się w latach 1950 – 1956 za swoje nadrzędne zadanie postawiło sobie intensywne kształcenie wszystkich kandydatów rozpoczynających naukę, bez względu na ich indywidualne skłonności, zainteresowania czy uzdolnienia. Panowało przekonanie, iż każdego z kandydatów można uczynić dobrym fachowcem w dowolnym zawodzie. Natomiast samo poradnictwo i orientację zawodową zastąpiono szeroką propagandą szkół zawodowych i zawodów (Szajek, 1979). Doradcy, pomagając ludziom przy, tak rozumianym, wyborze zawodu, musieli uwzględniać tzw. zawody deficytowe i branże strategiczne dla gospodarki kraju. Tym samym prowadzili działania, które miały charakter doboru zawodu, a nie wyboru zawodu dla potrzeb rynku pracy. Co ważne, powyższe wymagania władz wobec poradnictwa nie zostały jednoznacznie sprecyzowane w dokumentach jako ich zadania priorytetowe, jednakże zwracano na nie szczególną uwagę przy ocenianiu działań poradni, w analizach demograficznych i społecznych oraz w badaniach naukowych nad wyborem zawodu, kształceniem zawodowym na szczeblach średnich i wyższych oraz nad awansem społecznym. Wyniki takich opracowań mogły zaważyć na ocenie poradnictwa zawodowego w skali makro (Parzęcki, 2011). Społeczne i ekonomiczne skutki takiej polityki wobec opacznie rozumianej orientacji zawodowej były zdecydowanie ujemne. Mnożyły się szeregi drugorocznych w szkołach zawodowych, drastycznie wzrastał odpad, rosły też liczby absolwentów niepodejmujących pracy w zawodach wyuczonych lub zmieniających pracę po jej podjęciu (Szajek, 1979). Analizując sytuację poradnictwa w tym okresie i skutki nie doceniania jej wartości, nasuwa mi się na myśl stan obecny. Gdzie absolwenci szkół na rynku pracy zachowują się bardzo zbliżenie i także poprzez swoje wybory dotyczące ścieżki kariery, najpierw edukacyjnej, później zawodowej, również w dużej skali nie podejmują pracy w zawodzie, lecz o tych wyzwaniach postaram się opowiedzieć w następnych rozdziałach mojej pracy.

      Odbudowa poradnictwa zawodowego w Polsce Ludowej rozpoczęła się w 1957 roku. Było ono, między innymi, przedmiotem obrad Zjazdu Oświatowego w maju 1957 roku. Temat ten nie znalazł w prawdzie głębszego odbicia w referatach programowych, ale zajmował poważne miejsce w obradach Komisji Szkolnictwa Zawodowego i Rolniczego. W przedstawionych Zjazdowi postulatach Komisji wskazywano na konieczność odbudowania i rozwijania zaniedbanego poradnictwa zawodowego, rozszerzania sieci istniejących poradni zawodowych, przynajmniej na wszystkie miasta wojewódzkie i powiatowe, wprowadzania elementów poradnictwa do programów nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli oraz uregulowania spraw poradnictwa odpowiednim aktem prawnym. Komisja Poradnictwa Zawodowego, obradująca w ramach Krajowego Zjazdu Oświaty Zawodowej i Rolniczej w styczniu 1959 roku, wyraźnie sformułowała cele poradnictwa zawodowego, zadania jakie w tym zakresie stoją przed instytucjami oświatowymi oraz Ministerstwem Szkolnictwa Wyższego i Ministerstwem Zdrowia oraz określała zasady realizacji tych zadań. Postulaty obydwu zjazdów zostały częściowo uwzględnione w wydanym przez Ministerstwo Oświaty okólniku na temat przygotowania młodzieży szkół podstawowych do wyboru zawodu (Szajek, 1979). Nauczyciele, a zwłaszcza wychowawca klasowy powinni prowadzić stałą i systematyczną pracę nad kształtowaniem i rozwijaniem zainteresowań uczniów, kierować ich życzeniami zawodowymi, pobudzać i zachęcać do możliwie realnego i konkretnego formułowania swych projektów zawodowych. Wszystko to ma na celu ułatwianie młodzieży podjęcia jak najbardziej świadomej decyzji co do wyboru przyszłego zawodu i kierunku dalszego kształcenia, zgodnie z jej uzdolnieniami, właściwościami fizycznymi i potrzebami państwa (Okólnik Nr 43, 1959). Dalsze poczynania, spośród których najważniejsze to: Ustawa z dnia 15.07.1961 roku o rozwoju systemu oświaty, ogłoszenie uchwał Międzynarodowego Kongresu Orientacji Szkolnej i Zawodowej z roku 1962 w Paryżu, pojawienie się samodzielnych prac monograficznych i artykułów poświęconych problematyce poradnictwa, nie wpłynęły na wzrost społecznej świadomości potrzeby korzystania z usług doradztwa zawodowego. W efekcie młodzież nadal nie podejmowała w pełni świadomie i właściwie decyzji zawodowych (Strużyna, 2005). Wszystkie te działania mimo dużego zaangażowania nie przyniosły spodziewanych efektów. Eksperci w dziedzinie oświaty PRL stwierdzili, iż: „...dodatkowo utrudnia słabość obecnych instytucji poradnictwa zawodowego, orientacji szkolnej i poradnictwa wychowawczego, wskutek czego absolwenci szkół podstawowych nie otrzymują na ogół właściwej pomocy przy podejmowaniu decyzji w tak istotnej sprawie, jak wybór kierunku dalszej nauki lub pracy zawodowej” (Założenia i tezy raportu o stanie oświaty, 1973) Nawet ukazanie się w 1960 roku pozycji „Charakterystyki zawodowe” i w 1972 roku publikacji „Szkoła – Zawód – Praca” nie zaspokoiło narastającego w tych latach zapotrzebowania na literaturę zawodoznawstwa. Najważniejszy z wymienionych wyżej czynników to brak nawyków korzystania z usług poradnictwa zawodowego. Jego przejawem były sporadycznie organizowane akcje, z których korzystali uczniowie ostatnich klas stojący przed koniecznością podjęcia decyzji o wyborze zawodu. Ówczesne doradztwo zawodowe koncentrowało się wokół szkół i poradni. Mankamentem działalności tych instytucji wychowawczo – zawodowych było to, że uprawiały one orientację w większym stopniu szkolną niż zawodową. Praca poradni, na skutek braku warunków kadrowych i lokalowych, koncentrowała się przede wszystkim na badaniach psychologicznych uczniów, którzy wymagali szczególnej opieki ze względu na obciążenia defektologiczne (Strużyna, 2005). Pracownicy poradni, zbyt skupieni na diagnozie problemów jednostki, nie spełniali swojej roli udzielania kompleksowej pomocy szkołom i nauczycielom. Sytuacja nieco zmieniła się od 1975 roku, kiedy do szkół wprowadzono pedagogów. Pedagogiem szkolnym mogła zostać osoba legitymująca się wykształceniem wyższym magisterskim w zakresie pedagogiki, psychologii lub socjologii, z co najmniej trzy letnim stażem pracy w placówkach oświatowo – wychowawczych. Pedagog szkolny stał się sojusznikiem poradni, a jego działania zacieśniały współpracę szkoły z poradnią (Skałbania, 2009).

      Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte były bardzo ważnym okresem dla rozwoju polskiego poradnictwa zawodowego. W tym czasie zaczęto podejmować działania mające na celu utworzenie jednolitego systemu poradnictwa zawodowego. Uchwała Rady Ministrów nr 110, podjęta 3 maja 1974 roku, w sprawie doskonalenia i rozwoju systemu orientacji i poradnictwa zawodowego zobowiązała szkoły, poradnie wychowawczo – zawodowe, organy administracji państwowej i zakłady pracy do udzielania pomocy młodzieży i osobą dorosłym w dokonywaniu wyboru lub zmiany zawodu i pracy. Wiele resortów: Oświaty i Wychowania, Pracy, Płac i Spraw Socjalnych, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Zdrowia i Opieki Społecznej, Obrony Narodowej oraz Sprawiedliwości, zostało zobowiązanych do wspólnej realizacji zadań w dziedzinie orientacji i poradnictwa zawodowego. Ponadto w 1979 roku Polska ratyfikowała Konwencję nr 142 Międzynarodowej Organizacji Pracy, zawierającą zapis dotyczący roli poradnictwa zawodowego i kształcenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich. Przemiany te zapowiadały wzrastającą rolę i rozwój polskiego poradnictwa zawodowego (Parzęcki 2011: 64).

      Kolejne przemiany i wzrost dziedziny poradnictwa i orientacji zawodowej w Polsce pojawił się na horyzoncie dopiero z myślami o odrodzeniu demokratycznej Rzeczypospolitej Polskiej. Niezwykle trudne dla społeczeństwa lata stanu wojennego zamroziły potrzeby rozwojowe ludności, a ich siły i energia były przekierowane na walkę z komunizmem. Datą przełomową dla rozwoju doradztwa zawodowego był rok 1989 zapoczątkowujący transformację systemową w naszym kraju. Dopiero w warunkach współistnienia gospodarki wolnorynkowej i zjawiska bezrobocia pojawiło się realne zapotrzebowanie na doradztwo zawodowe. To sytuacja na rynku pracy zmieniła jego aksjologię, zmusiła do zmiany sposobu myślenia o wyborze zawodu i poszukiwania pracy (Strużyna 2005: 9). W związku z zaistniałą sytuacją w roku 1990 powstały w kraju Biura Pracy, których zadaniem były przede wszystkim wypłaty zasiłków dla bezrobotnych. Sytuacja ta trwała do 1992 roku. Szybko okazało się, że takie rozwiązanie systemowe nie wystarcza. Zaczęto zastanawiać się, o jakie formy przeciwdziałania bezrobociu wzbogacić zakres stosowanych usług. Poradnictwo zawodowe nabrało w tym okresie szczególnego znaczenia. Duży nacisk przykładano do usług poradniczych na terenie Urzędów Pracy. Zmienił się także znacznie cel porady zawodowej ukierunkowanej na odpowiednie zatrudnienie, a jeżeli nie zatrudnienie, to na podwyższenie dotychczasowych kwalifikacji zawodowych, zmianę zawodu (por. Parzęcki 2011: 65). Przejawem intensywnego rozwoju doradztwa zawodowego jest przede wszystkim założenie w 1991 roku Stowarzyszenia Doradców Szkolnych i Zawodowych oraz powstanie nowych form kształcenia specjalistów w tej dziedzinie, np. Podyplomowego Studium Zawodoznawczego przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1994 r.) czy Studiów Podyplomowych dla Doradców Zawodowych przy Uniwersytecie Łódzkim (1993 r.) (Strużyna 2005: 10). Wzrastające od 1990 roku masowe bezrobocie, wyzwalające wiele społecznego niepokoju, uwidoczniło niedostatki dotychczasowego systemu poradnictwa zawodowego dla młodzieży, dorosłych i osób niepełnosprawnych i pokazało małą jego efektywność. Zjawiska te zaowocowały wzrostem roli poradnictwa zawodowego w Polsce. W 1995 roku w klasyfikacji opracowanej przez Instytut Pracy i Polityki Społecznej, wśród 2392 zawodów i specjalności, w rozdziale Grupa 2 – Specjaliści, pod numerem 2410203, pojawił się zawód doradca zawodowy. Powoli zaczął zmieniać się także charakter poradnictwa zawodowego (Parzęcki 2011: 66). O intensywnym rozwoju doradztwa zawodowego świadczy również powstanie coraz to nowych instytucji realizujących usługi w tym zakresie, wśród których prym wiodą kluby pracy funkcjonujące przy powiatowych urzędach zatrudnienia. Podczas gdy w 1993 roku było ich 143, w 1998 roku ich liczba wzrosła do 471. W 2000 roku było ich już 873 (Krajowy Urząd Pracy) (Strużyna 2005: 10).

      Takim sposobem dotarliśmy do czasów współczesnych. Jak widać problem doradztwa zawodowego był dostrzegany już od wielu stuleci, a swoją siłę raz budował, a raz tracił. Główne tendencje do zauważania wagi poradnictwa dla młodzieży i osób dorosłych dostrzegano w okresach względnego spokoju i równowagi w państwie. Niestety wiele historycznych perturbacji społecznych owocowało niejednokrotnym załamaniem rozwoju orientacji zawodowej a nawet dochodziło do ogólnospołecznej niechęci względem usług doradczych. Poradnictwo zawodowe co do swojego nadrzędnego celu nigdy się nie zmieniło – zawsze wyznacznikiem była pomoc osobą, które takiej pomocy potrzebowały. Jednak już sposób realizacji mógł często pozostawiać wiele do życzenia. Trzeba zwrócić uwagę, iż największe piętno na doradztwie zawodowym zawsze odciskało państwo. To właśnie państwo w swoim zaangażowaniu lub jego braku kierowało w głównej mierze rozwojem tej dziedziny. Polska XXI wieku to kraj, w którym system doradztwa zawodowego nadal się rozwija i nie możemy jeszcze powiedzieć, iż aktualny stan jest już najlepszym i optymalnym rozwiązaniem, zaprojektowanym do potrzeb i wyzwań współczesnego rynku pracy. Doradztwo zawodowe w swej istocie jest dziedziną, która nigdy nie osiągnie doskonałości, ponieważ dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość wymusza kolejne zmiany i dostosowywanie się do zapotrzebowania społecznego w zakresie poradnictwa.

Bibliografa dostępna u autora.